بررسی تطبیقی مفهوم و کارکرد تفکیک قوا در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و پاکستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار حقوق عمومی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان ایران.

2 کارشناس ارشد حقوق عمومی، دانشگاه مفید، قم، ایران

چکیده

حکومت‌کنندگان در هر کشور نسبت به حکومت‌شوندگان محدودتر هستند که وظیفه‌ی تصویب قوانین، اجرا و حل‌وفصل اختلافات ناشی از آن را در کشور به عهده دارند. تفکیک و توزیع قدرت در قوای مقننه، مجریه و قضائیه و کارکردهای هرکدام از این قوا ابزاری برای جلوگیری از تمرکز قدرت در دست گروه و شخص خاصی است که به آن اصل تفکیک قوا می‌گویند. این مقاله با روشی توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این سؤال است که تفکیک قوا در قوانین اساسی جمهوری اسلامی ایران و پاکستان چگونه است و به عبارت بهتر به مقایسه و ارزیابی نقاط اشتراک و افتراق مفهوم و کارکرد تفکیک قوا در نظام‌های حقوقی جمهوری اسلامی ایران و پاکستان می‌پردازد. یافته‌ی اولیه حاکی از آن است که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل 57 تفکیک نسبی و استقلال قوا به رسمیت شناخته شده و هر قوه صلاحیت‌های اختصاصی خود را زیر نظر ولی‌فقیه اعمال می‌کند. در قانون اساسی جمهوری اسلامی پاکستان هرچند نامی از تفکیک قوا نیامده، لیکن در اصول متعدد به وظایف خاص هر قوه و کارکرد تفکیک قوا اشاره گردیده است. نقاط ضعف و قوت نهاد تفکیک قوا در دو کشور می­تواند برای کارکرد بهتر این نهاد مفید باشد.

تازه های تحقیق

با توجه به مطالب بیان‌شده می‌توان نتیجه گرفت که در نظام جمهوری اسلامی ایران ‌که مبتنی بر حاکمیت مطلق الهی بوده و قانون اساسی آن‌هم مطابق با تعالیم قرآن و آموزه‌های اسلامی است، تفکیک قوا به‌صورت تفکیک نسبی است و به عبارت دقیق‌تر استقلال قوا پذیرفته شده است، هرچند تفکیک قوا در جمهوری اسلامی ایران تفاوت اساسی با سایر نظام‌های حقوقی دارد و آن‌هم نظارت عالیه مقام رهبری به‌عنوان ولایت مطلقه امر بر قوای سه‌گانه است، لیکن بررسی عملکرد قوا نشان می­دهد مسئله تفکیک قوا در جمهوری اسلامی ایران تجربه موفقی را نسبت به تفکیک قوا در نظام جمهوری اسلامی پاکستان به دنبال داشته است، زیرا هنوز در جمهوری اسلامی پاکستان کارکردها و جایگاه هرکدام از قوا کاملاً تبیین نشده است. استقلال قوا در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‌گونه‌ای پایه‌ریزی شده است که قوا در عین استقلال از یکدیگر، ارتباط و نظارت بر یکدیگر هم دارند. در قانون اساسی پاکستان نه به‌صراحت به اصل تفکیک قوا اشاره گردیده است و نه به بحث حل اختلاف و تعارض میان قوا و فقط قوای سه‌گانه و کارویژه‌های آن مورد تصریح قرار گرفته است، اما به دلیل ساختارهای سیاسی و اجتماعی هرکدام از دولت­هایی که بر سر کار آمده­اند سعی داشته­اند موازنه قدرت را به نفع خود تغییر دهند؛ بنابراین هرچند نظام حقوقی پاکستان بیشتر در قالب یک نظام پارلمانی طراحی شده است، اما در عمل هیچ‌گاه پارلمان قدرت کامل و عالی خود را نداشته و نتوانسته اعمال کند بلکه قدرت در اختیار رئیس‌جمهور بوده است؛ بنابراین با توجه به کنترل قدرت و محدودیت قدرت و نظارت بر اعمال قدرت در دو کشور به نظر می­رسد تجربه تفکیک قوا در جمهوری اسلامی ایران از پاکستان موفق‌تر بوده است و بیشتر به اهداف خود رسیده است اما باید به این مسئله هم توجه نمود که در استقلال قوای حاکم بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تزاحم میان قلمرو حاکمیتی هر قوه موجب از دست دادن کارکرد­های آن قوه نگردد. هرچند در نگاه بسیاری از اندیشمندان خارج از جمهوری اسلامی ایران به خاطر وجود نظارت عالیه مقام رهبری بر قوای سه‌گانه اساساً در ایران تفکیک قوا وجود ندارد لیکن این مطالعه تطبیقی حاکی است بحث تفکیک کارکردهای قوای سه‌گانه و استقلال قوا و عدم دخالت در کار یکدیگر در جمهوری اسلامی ایران نسبت به پاکستان بسیار بهتر تعبیه و اجرا شده است و علیرغم نبود این نظارت عالیه در پاکستان بیشتر دولت­ها گرایش به سمت تمرکز قدرت و خنثی کردن اصل تفکیک قوا را داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Concept and Function of Separation of Powers in the Constitution of the Islamic Republic of Iran and Pakistan

نویسندگان [English]

  • Younes Fathi 1
  • Mohammad Mahdi Orvati Movaffagh 2
1 Assistant Professor of Public Law, Faculty of Literature and Humanities, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran.
2 MA in Law, Faculty of Humanities, Mofid University, Qom, Iran.
چکیده [English]

Rulers in any country are more limited than the ruled as they are in charge of passing and enforcing laws as well as resolving disputes arising in the country. Distribution of power in the legislature, executive and judiciary and distinguishing the functions of each of these powers is a safeguard to preventing the concentration of power in the hands of a particular group or individual, which is called the Principle of Separation of Powers. Employing a descriptive-analytical approach, the present study investigates the separation of powers in the constitutions of the Islamic Republic of Iran and Pakistan. Commonalities and differences between the concept and function of separation of powers are compared and contrasted in the legal systems of the Islamic Republic of Iran and Pakistan. In the Constitution of the Islamic Republic of Iran, Article 57 recognizes the relative separation and independence of powers, as each power exercises its own powers under the supervision of the Supreme Leader. Although the constitution of the Islamic Republic of Pakistan does not mention the separation of powers, in various principles, the specific duties of each power are delineated and the function of separation of powers is perceivable. An account of the strengths and shortcomings of the two systems with deference to the principle of separation of powers could be helpful in ameliorating their functionality.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Constitution
  • Separation of Powers
  • Power Distribution
  • Islamic Republic of Iran
  • Pakistan

مراجع

  1. اسدیان، احمد،1393 ش، تحولات تفکیک قوا، تهران، انتشارات مجد، چ 2.
  2. آجرلو، اسماعیل،1395 ش، حقوق اساسی کشورهای اسلامی، تهران، پژوهشکده شورای نگهبان، چ 1.
  3. بارنت، اریک،1386 ش، مقدمه‌ای بر حقوق اساسی، ترجمه عباسعلی کدخدایی، تهران، نشر میزان.
  4. بدیعی ازنداهی، مرجان، میراحمدی، فاطمه سادات،1393 ش، «مطالعه تطبیقی قانون اساسی ایران و پاکستان ازنظر مبانی حقوق شهروندی و تأثیر آن بر حفظ وحدت ملی»، پژوهش‌های جغرافیایی انسانی، دوره 6، ش 1.
  5. بوشهری، جعفر،1390 ش، حقوق اساسی (اصول و قواعد)، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ 2، ج 1.
  6. بهنیا، مسیح،1384 ش، «تفکیک قوا در عمل نگاهی اجمالی به مدل‌های تفکیک قوا در سه کشور ایران، امریکا و فرانسه»، مجلس و راهبرد، ش 46.
  7. جوان آراسته، حسین،1395 ش، «تفکیک قوا در نظام سیاسی اسلام و جمهوری اسلامی ایران»، مجله فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال چهل و یکم، ش 1.
  8. حبیب زاده، توکل، برومند، محمد،1391 ش، «جایگاه نظام ریاستی یا پارلمانی در جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه حقوقی دولت اسلامی، سال اول، ش 1.
  9. حسینی بهشتی، سید محمد،1377 ش، مبانی نظری قانون اساسی، تهران، بقعه.
  10. رحیمی، مصطفی،1385 ش، اصول حکومت جمهوری، تهران، انتشارات امیرکبیر.
  11. رشیدی، یاسر، نورآبادی، علیرضا،1392 ش، «الگوی تفکیک قوا در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ره آورد سیاسی، سال 11، ش 41 و 42.
  12. روسو، ژان‌ژاک،1341 ش، قرارداد اجتماعی، ترجمه غلامحسین زیرک زاده، تهران، شرکت سهامی انتشار.
  13. زولر، الیزابت،1391 ش، در آمدی بر حقوق عمومی، ترجمه سید مجتبی واعظی، تهران، انتشارات جنگل، چ 2.
  14. سایبانی، علیرضا، حمزه ئی مانتساری، صالح،1396 ش، «نقش و جایگاه ولایت‌فقیه و ارتباط آن با تفکیک قوا در حقوق اساسی»، پژوهش ملل، دوره دوم، ش 16.
  15. شعبانی، قاسم،1373 ش، حقوق اساسی و ساختار حکومت جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات اطلاعات، چ 45.
  16. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،1364 ش، تهران، چاپخانه مجلس شورای اسلامی.
  17. علوی، پرویز، صادقیان، نادعلی،1389 ش، «بسته‌های فکری اصل تفکیک قوا، اهمیت و دسته بندی نظام‌های سیاسی بر پایه‌ی تفکیک قوا»، فصلنامه حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 40، ش 2.
  18. عمید زنجانی، عباسعلی،1421 ق، فقه سیاسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ج 1 و 2.
  19. غمامی، سید محمد مهدی،1386 ش، «مفهوم و شیوه‌های اجرایی اصل تفکیک قوا»، فصلنامه حقوقی گواه، ش 10.
  20. قاضی شریعت پناهی، ابوالفضل،1387 ش، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران، انتشارات پایدار، چ 11.
  21. قدیمی، علیرضا، کریمی، جواد،1379 ش، دانشنامه‌ی جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 5.
  22. قطبی، میلاد، حبیب زاده، توکل،1394 ش، «تحلیل جایگاه نهادهای اجرایی فرا قوه‌ای مصوب مجلس در نظام جمهوری اسلامی ایران و چهارچوب اصل استقلال قوا»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره 45، ش 3.
  23. لطفی، اسداله،1391 ش، حقوق اساسی و ساختار نظام جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات جنگل.
  24. مرادخانی، فردین،1394 ش، «پیدایش مفهوم تفکیک قوا در انقلاب مشروطیت ایران»، مجله حقوقی دادگستری، سال هفتاد و نهم، ش 92.
  25. ------------،1396 ش، خوانش حقوقی از انقلاب مشروطه ایران، تهران، انتشارات میزان، چ 1.
  26. مصباح یزدی،1390 ش، نظریه سیاسی اسلام، تهران، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چ 4، ج 1 و 2.
  27. منتسکیو، شارل دو،1393 ش، روح القوانین، ترجمه علی اکبر مهتدی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چ 11.
  28. ویژه، محمدرضا،1392 ش، کلیات حقوق اساسی، تهران، انتشارات میزان، چ 1.
  29. هاشم زاده هریسی، هاشم،1384 ش، گفتارهایی در حقوق اساسی کاربردی، تهران: انتشارات میزان، چ 1.
  30. هریسی نژاد، کمال الدین،1392 ش، حقوق اساسی تطبیقی، تبریز، انتشارات آیدین، چ 3.
  31. Hamid Khan, (1997), Constitutional and Political History of Pakistan, Karachi: Oxford University Press.
  32. Lawrence Ziring, (1995), Pakistan in the Twentieth Century, Political History.
  33. Paula R. Newberg, (1995), Judging the State: Courts and Constitutional Politics in Pakistan, Cambridge University Press.
  34. Stephen Philip Cohen, (2004), The Idea of Pakistan, Lahore: Oxford Press.

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار